در راستای تبادل تجربیات و بررسی وضعیت جریان های کلامی و آموزش علوم اسلامی در کشور نیجریه، نشست تخصصی با حضور دکتر یوسف عبداللهی از اساتید محترم حوزه علمیه از کشور نیجریه برگزار گردید.
📌بخش اول: واقعیتِ آموزش در نیجریه؛ اولویت علوم سنتی و غفلت از عقلانیت
✍استاد محترم نیجریه‌ای در ابتدای سخنان خود، تصویری صادقانه از ساختار آموزش دینی در کشور خود ارائه دادند. ایشان تأکید کردند که سیستم آموزشی موجود، اگرچه پایه‌های لازم برای درک متون دینی را فراهم می‌آورد، اما در مواجهه با چالش‌های فکری مدرن، دچار ضعف جدی است.
تمرکز غالب بر علوم اسلامی سنتی
آموزش علوم اسلامی در نیجریه، عموماً بر سه ستون اصلی استوار است:
فقه و اصول: این بخش سنگ بنای تربیت سنتی را تشکیل می‌دهد و طلاب زمان قابل توجهی را صرف یادگیری احکام فقهی و مبانی استنباط حکم (اصول فقه) می‌کنند.
ادبیات عرب: تسلط بر زبان قرآن و حدیث، به عنوان پیش‌نیاز فهم متون، از اهمیت بالایی برخوردار است.
علوم قرآنی: شامل تفسیر و علوم مرتبط با قرآن کریم.
این تمرکز تاریخی، خود یک مزیت است، زیرا بنیان محکمی از دانش متنی ایجاد می‌کند. با این حال، استاد مذکور نکته‌ای حیاتی را مطرح ساختند: غلبه مطلق این علوم بر سایر رشته‌ها، منجر به یک شکاف معرفتی شده است.
📌نادیده انگاشتن فلسفه و علوم عقلی
نکته محوری و نگران‌کننده، عملی نادیده گرفته شدن جایگاه فلسفه، کلام جدید و علوم عقلی در برنامه درسی رسمی حوزه‌های نیجریه بود.
استاد خاطرنشان کرد:
«ما در حال تربیت فقهایی هستیم که می‌توانند احکام شرعی را استخراج کنند، اما غالباً ابزارهای لازم برای دفاع عقلانی و فلسفی از مبانی دینی در برابر شبهات جدید را در اختیار ندارند.»
این کمبود آموزشی، پیامدهای عمیقی برای طلاب و مبلغین آینده دارد:
سستی بنیان‌های اعتقادی: وقتی مبانی اعتقادی تنها بر اساس نقل و بدون پشتوانه برهان عقلی محکم ارائه شود، در برابر حملات فکری و الحادی آسیب‌پذیر می‌گردند.
ناتوانی در مواجهه با سکولاریسم: جهان مدرن، به شدت بر «عقلانیت عملی» تأکید دارد. عدم وجود مهارت در استدلال قیاسی و برهانی، طلاب را از ورود مؤثر به عرصه مباحث تمدنی باز می‌دارد.
📌پر شدن خلأ فکری با اندیشه‌های غربی
خطرناک‌ترین نتیجه این شکاف عقلانیت، آن است که خلأ ایجاد شده توسط عدم آموزش فلسفه اسلامی، به صورت ناخواسته با اندیشه‌های فلسفی وارداتی پر می‌شود.
استاد اشاره کردند که بسیاری از طلاب، ناگزیر به مطالعه آثار فلاسفه غربی یا حتی مکاتب مادی برای درک مباحث هستی‌شناختی و معرفتی می‌شوند. این امر می‌تواند منجر به سردرگمی معرفتی و در نهایت، پذیرش ناخودآگاه برخی از مقدمات فکری غیر اسلامی در ساختار فکری آن‌ها شود.
بخش دوم: نعمت عقلانیت در ایران؛ الگوی تمدن‌ساز
در نقطه مقابل وضعیت نیجریه، استاد محترم، جمهوری اسلامی ایران را به عنوان «نعمت بزرگ» و «پناهگاه فکری» برای جهان تشیع توصیف کردند. این تمجید، نه به دلیل قدرت سیاسی یا اقتصادی، بلکه به دلیل تداوم سابقه درخشان در پرورش عالمان علوم عقلی بود.
اصالت و تداوم تاریخی مکتب فکری ایران
ایران، برخلاف بسیاری از مناطق دیگر، توانسته است پیوندی ارگانیک میان فقه سنتی و مبانی عمیق فلسفی برقرار سازد. این پیوند ریشه در مکتب اصولی-فلسفی دارد که توسط بزرگان تاریخ اسلام پایه‌گذاری شده و در دوران معاصر به اوج خود رسیده است.
استاد به چند نمونه برجسته اشاره کردند که نشان‌دهنده این توانمندی تاریخی است:
امام خمینی (ره): بنیان‌گذار انقلاب، نه تنها فقیه بزرگ اصولی بود، بلکه توانمندی بالایی در عرصه عرفان و فلسفه داشت و توانست این ساحت‌ها را در قالب نظریه ولایت فقیه به هم پیوند دهد.
شهید مطهری: ایشان به عنوان یک نمونه بارز، توانست مفاهیم پیچیده فلسفی را به زبانی قابل فهم برای عموم تبیین کند و تهاجمات فکری علیه دین را با ابزار عقلانی پاسخ دهد.
آیت‌الله جوادی آملی: به عنوان یکی از مراجع کنونی که تخصص عمیق در فلسفه، عرفان و فقه دارند، ایشان نماد این تداوم در آموزش مکاتب عقلی هستند.
ابزار تبیین و استدلال محکم
بر اساس دیدگاه این استاد، توانایی مکتب فکری ایران در تبیین مبانی عقلی، به طلاب ابزاری می‌دهد که از حالت «پذیرش کورکورانه» خارج شده و وارد مرحله «فهم عمیق و دفاع عالمانه» شوند.
آموزش فلسفه اسلامی (از حکمت متعالیه تا حکمت مشاء و اشراق) علاوه بر اینکه به جنبه‌های معرفت‌شناختی می‌پردازد، به طلاب می‌آموزد چگونه:
مفاهیم کلیدی الهیات (مانند براهین وجود خدا، صفات ذات و فعل، معاد) را به صورت برهانی اثبات کنند.
مفاهیم پیچیده مانند جبر و اختیار، رابطه علت و معلول، و نقش عقل در شریعت را به شکلی منسجم درک نمایند.
این بنیان‌های عقلی، به تعبیر استاد، «زرهی برای طلاب» در برابر شبهات پیچیده عصر جدید است.
🎁بخش سوم: فراخوان برای آینده؛ توصیه مستقیم به طلاب نیجریه
در پایان نشست، استاد محترم نیجریه، پیامی بسیار صریح و کاربردی را به طلاب جوان کشورشان که در ایران مشغول تحصیل بودند، منتقل کردند. این توصیه، چکیده کل بیانات ایشان بود و نشان‌دهنده اهمیت حیاتی این موضوع در آینده تبلیغ و هدایت فکری در نیجریه است.
🗝توصیه کلیدی: «باید به رشته‌های علوم عقلی روی آورید»
توصیه مستقیم و صریح ایشان این بود:
«باید به رشته‌های علوم عقلی روی آورید و تحصیلات خود را در این مسیر ادامه دهید.»
این تأکید، به روشنی نشان می‌دهد که صرف تسلط بر فقه و ادبیات، در شرایط کنونی جهان، کفایت نمی‌کند. طلاب باید به دنبال تقویت جدی مبانی خود در فلسفه و کلام باشند.
⁉️چرا علوم عقلی ابزار تبلیغی آینده است؟
استاد، این توصیه را نه صرفاً برای ارتقاء سطح علمی فردی، بلکه به عنوان یک استراتژی تبلیغی و تربیتی بلندمدت برای نیجریه مطرح کردند.
آمادگی برای مواجهه با تحصیل‌کردگان: نسل جدید جوانان نیجریه که به دانشگاه‌های غربی یا سکولار می‌روند، با منطق عقلانی و فلسفی بیگانه نیستند. مبلغ دینی‌ای که نتواند در چارچوب منطقی (حتی منطق مورد قبول طرف مقابل) استدلال کند، نمی‌تواند تأثیرگذار باشد.
پایداری پیام دینی: پیام دینی که تنها بر پایه احساس یا سنت تکیه کند، شکننده است. اما وقتی مبانی آن بر اصول عقلانی استوار باشد، پیام پایداری و ضمانت بیشتری خواهد داشت.
جایگاه ایران به عنوان منبع معرفت: با روی آوردن طلاب به علوم عقلی در مراکز ایران، آن‌ها می‌توانند به عنوان سفیران فکری این سنت غنی، منبعی مطمئن برای جامعه دینی نیجریه باشند و وابستگی به منابع فکری دیگر را کاهش دهند.
این نشست به وضوح نشان داد که شکاف عقلانیت، یک چالش جدی در آموزش دینی در مناطقی مانند نیجریه است. در حالی که ایران اسلامی این نعمت بزرگ را در اختیار دارد و توانسته است این مسیر را با موفقیت طی کند، طلاب نیجریه‌ای باید این فرصت را غنیمت شمرده و با تمرکز جدی بر فلسفه و علوم عقلی، بنیان‌های فکری خود را برای مواجهه با چالش‌های فکری معاصر تقویت نمایند. تقویت عقلانیت، دروازه ورود به تأثیرگذاری مؤثر و پایدار در ساختارهای فکری جامعه مدرن است.